Η μεταλλοτεχνία της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στην Ήπειρο: Οι θησαυροί και τα εργαλεία

Χρήστος Κλείτσας Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 2013

Περιγραφή: 1 τόμος, 378 σελίδες, 250 έγχρωμες και ασπρόμαυρες εικόνες, 21 πίνακες, 6 χάρτες, 29.7x21 εκ.

Χώρα: Ελλάδα

Επόπτης: Ιωάννης Λώλος

Άλλοι επόπτες: Μιχαήλ Φωτιάδης, Στυλιανός Ανδρέου

Εξεταστική επιτροπή: Παναγιώτα Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα, Ιφιγένεια Τουρναβίτου, Ιωάννης Πετρόχειλος, Ιωάννης Μπασιάκος

Περίληψη

Η παρούσα διδακτορική διατριβή εξετάζει τη μεταλλοτεχνία της Ύστερης Εποχής Χαλκού (περίπου 1600-1000 π.Χ.) στην Ήπειρο μέσα από τη μελέτη των χάλκινων εργαλείων και λιγότερο των χάλκινων όπλων, αλλά και των τριών μικρών θησαυρών χάλκινων αντικειμένων (Στεφάνη Πρέβεζας, Καταμάχη και Ροδοτόπι Ιωαννίνων). Τα προϊστορικά χάλκινα αντικείμενα της Ηπείρου προέρχονται από τάφους (κτερίσματα) και θησαυρούς (λειτουργικά προϊόντα ή πρώτη ύλη), από τη Δωδώνη (πιθανά αναθήματα) ή αποτελούν μεμονωμένα ευρήματα χωρίς ασφαλές αρχαιολογικό περιβάλλον. Τυπολογικά περιλαμβάνονται πελέκεις (αμφίστομοι, μονόστομοι ή σταυροπελέκεις) και διάφορες μικρότερες κατηγορίες χάλκινων εργαλείων (σμίλες, μαχαίρια, αμόνια), αλλά και όπλα (ξίφη-εγχειρίδια, αιχμές δοράτων).

Μακροσκοπική παρατήρηση (ίχνη κατασκευής, σφυρηλάτησης, διακόσμησης, σήμανσης, χρήσης) και μεταλλογραφική εξέταση με οπτικό μικροσκόπιο (καθορισμός δομικών φάσεων, θερμή/ψυχρή σφυρηλασία, σκληρομέτρηση) στοχεύουν στην αποκωδικοποίηση των τελικών σταδίων της κατασκευαστικής διαδικασίας. Επιπλέον, αξιοποιούνται οι δυνατότητες του ηλεκτρονικού μικροσκοπίου σάρωσης (SEM) και αναλύσεων με τη μέθοδο της ενεργειακής διασποράς ακτινών-Χ φθορισμού (EDXRF) για τη διερεύνηση της χημικής σύστασης των αντικειμένων. Οι αναλύσεις ισοτόπων μόλυβδου με φασματομετρία διέγερσης πλάσματος (MC-ICP-MS) για την πιθανή προέλευση του χαλκού περικλείουν έως σήμερα αρκετά θεωρητικά προβλήματα και γίνονται αποδεκτές με επιφύλαξη.

Το σκληρό γεωφυσικό περιβάλλον και ο αντίστοιχος τρόπος διαβίωσης διαμορφώνουν διαχρονικά την εσωστρέφεια και την αυτάρκεια του υλικού πολιτισμού ή και του οικονομικού προσανατολισμού της Ηπείρου. Η ποσότητα των χάλκινων εργαλείων και όπλων εντυπωσιάζει απέναντι στον όγκο της εγχώριας χειροποίητης κεραμικής παραγωγής και κατανάλωσης. Η τυπολογία τους δικαιολογεί τη γεωγραφική θέση και την προϊστορική ταυτότητα της Ηπείρου ανάμεσα στην περιφέρεια του μυκηναϊκού κόσμου και στα Βαλκάνια. Δεν υπάρχουν στην Ήπειρο χαλκοφόρα μεταλλεύματα και δεν είναι ακόμα γνωστές άμεσες-πρωτογενείς ενδείξεις για την άσκηση εγχώριων μεταλλοτεχνικών δραστηριοτήτων. Παρόλα αυτά, τυπολογικά και ποσοτικά-ποιοτικά χαρακτηριστικά της κατασκευαστικής τεχνολογίας μπορούν να τεκμηριώσουν κοινούς εργαστηριακούς κύκλους στην εγγύτερη αλλά και ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου. Απομένει στη μελλοντική συστηματική διεπιστημονική έρευνα να στοιχειοθετήσει με νέα ευρήματα την ύπαρξη εγχώριας μεταλλοτεχνίας.

Περιεχόμενα

Περιεχόμενα   [i]
Κατάλογος πινάκων, χαρτών και εικόνων   [iv]
Εισαγωγή-ευχαριστίες   [1]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΟ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ   [7]

1.1 Η γεωμορφολογία και τοπογραφία της Ηπείρου   [7]
1.2 Η Ύστερη Εποχή του Χαλκού στην Ήπειρο   [12]

1.2.1 Πρωιμότερες περίοδοι   [12]
1.2.2 Οικιστική ανάπτυξη   [14]
1.2.3 Ταφικά έθιμα   [18]
1.2.4 Κεραμική παραγωγή   [21]
1.2.5 Μεταλλοτεχνία-μικροτεχνία   [23]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ   [25]

2.1 Το θεωρητικό πλαίσιο   [25]

2.1.1 Ορισμός και κατηγορίες   [25]
2.1.2 Ο ελλαδικός χώρος   [30]
2.1.3 Μεθοδολογία και προβληματική   [34]

2.2 Ο θησαυρός της Στεφάνης   [36]

2.2.1 Περιοχή εύρεσης   [36]
2.2.2 Αρχαιολογικό περιβάλλον   [39]
2.2.3 Περιεχόμενο και χαρακτήρας   [42]

2.3 Ο θησαυρός της Καταμάχης   [45]

2.3.1 Περιοχή εύρεσης   [45]
2.3.2 Αρχαιολογικό περιβάλλον   [47]
2.3.3 Περιεχόμενο και χαρακτήρας   [48]

2.4 Ο θησαυρός του Ροδοτοπίου   [50]

2.4.1 Περιοχή εύρεσης   [50]
2.4.2 Αρχαιολογικό περιβάλλον   [50]
2.4.3 Περιεχόμενο και χαρακτήρας   [52]

2.5 Οι ηπειρωτικοί θησαυροί στο ευρύτερο γεωγραφικό πλαίσιο   [53]

2.5.1 Οι υστεροελλαδικοί θησαυροί   [53]
2.5.2 Οι υστεροκυπριακοί θησαυροί   [67]
2.5.3 Οι αλβανικοί θησαυροί   [72]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΤΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ   [76]

3.1 Πελέκεις   [79]

3.1.1 Εισαγωγή   [79]
3.1.1.1 Ορισμός, ετυμολογία και γραπτές πηγές   [79]
3.1.1.2 Ιστορία της έρευνας   [81]
3.1.1.3 Επιβιώσεις των πελέκεων   [84]
3.1.2 Τυπολογικές παρατηρήσεις   [88]
3.1.2.1 Αμφίστομοι πελέκεις   [89]
3.1.2.1.1 Πρώτη τυπολογική ομάδα (III-Buchholz, B1b-Deshayes)   [89]
3.1.2.1.2 Δεύτερη τυπολογική ομάδα (IV-Buchholz, B1a-Deshayes)   [95]
3.1.2.1.3 Τρίτη τυπολογική ομάδα (“Έρμονες-Κιέριο”)   [99]
3.1.2.1.4 Τέταρτη τυπολογική ομάδα (“Καλίνδρια-Begunci”)   [102]
3.1.2.1.5 Αμφίστομοι πελέκεις άγνωστου τύπου   [105]
3.1.2.1.6 Μινωικές εξαγωγές πελέκεων   [106]
3.1.2.1.7 Άλλοι τύποι χάλκινων αμφίστομων πελέκεων   [106]
3.1.2.2 Μονόστομοι πελέκεις   [108]
3.1.2.3 Σταυροπελέκεις   [116]

3.2 Σμίλες   [121]
3.3 Μαχαίρια   [125]
3.4 Άκμων   [127]
3.5 Περόνες/οπείς/γραφίδες   [128]
3.6 Ακόνες   [129]
3.7 Υπόλοιπα μεταλλοτεχνίας (όπλα και κοσμήματα)   [130]

3.7.1 Ξίφη-εγχειρίδια   [130]
3.7.2 Αιχμές δοράτων   [136]
3.7.3 Αντικείμενα προσωπικής χρήσης και καλλωπισμού   [140]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ   [143]

4.1 Άσκηση μεταλλοτεχνίας στις γειτονικές περιοχές   [145]

4.1.1 Αλβανία   [145]
4.1.2 Μακεδονία   [146]
4.1.3 Θεσσαλία   [148]

4.2 Μακροσκοπικά ίχνη κατασκευής και χρήσης   [150]

4.2.1 Κοιλότητες συστολής (shrinkage cavities)   [151]
4.2.2 Σφηνοειδείς αυλακώσεις (wedging grooves)   [153]
4.2.3 Φυσαλίδες αέρα (gas- and blowholes)   [154]
4.2.4 Εγκλείσματα ακαθαρσιών (dirt inclusions)   [155]
4.2.5 Άλλα κατασκευαστικά ίχνη   [155]
4.2.6 Διακόσμηση και σήμανση   [158]
4.2.7 Ίχνη χρήσης (use-wear)   [160]
4.2.8 Πειραματική αρχαιολογία   [163]

4.3 Οι μεταλλογραφικές αναλύσεις   [165]

4.3.1 Μεθοδολογία επιλογής αντικειμένων   [166]
4.3.2 Δειγματοληψία και προετοιμασία   [167]
4.3.3 Οπτική και ηλεκτρονική μικροσκοπία   [168]
4.3.4 Σκληρότητα των υλικών   [169]
4.3.5 Διαδικασίες σχηματισμού μεταλλογραφίας   [170]
4.3.6 Αποτελέσματα των μεταλλογραφιών   [174]

4.4 Οι χημικές και ισοτοπικές αναλύσεις   [181]

4.4.1 Μεθοδολογία των αναλύσεων   [184]
4.4.2 Αποτελέσματα των αναλύσεων   [186]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ   [193]

Βιβλιογραφία   [200]
Κατάλογος   [229]
Πίνακες   [1-21]
Χάρτες   [1-6]
Εικόνες   [1-250]