«Δες ΑΠΕΝΑΝΤΙ έναν οικισμό στην Κέρο 4.500 χρόνια πριν». Σκέψεις και αναστοχασμοί.

Νεκτάριος Καραδήμας

Αν αναζητήσει κάποιος να βρει σε λεξικά ή στο διαδίκτυο τι είναι αρχαιολογία, το πιο πιθανό είναι να δει ότι η αρχαιολογία έχει ως σκοπό τη μελέτη των ανθρώπινων υλικών καταλοίπων του παρελθόντος, ενώ κύριο εργαλείο αυτής είναι οι ανασκαφές. Όμως τελικά είναι αυτός ο μοναδικός ή ο κύριος σκοπός της αρχαιολογίας ή είναι κάτι πιο πολύπλευρο και πολυσύνθετο; Πράγματι οι αρχαιολόγοι οφείλουν να μελετούν και να δημοσιεύουν τα ανασκαφικά τους ευρήματα, ωστόσο μπορούν να μεταδώσουν τις γνώσεις τους σε ένα ευρύ κοινό, που δεν κατέχει ούτε την επιστημονική γλώσσα ούτε φυσικά την αρχαιολογική ορολογία; Πόσοι πολίτες μπορούν να κατανοήσουν όρους όπως ΠΕ, ΥΕΙΙΙΑ2, πρωτογεωμετρική περίοδος, δαιδαλικός ρυθμός; Ίσως η απάντηση να βρίσκεται σε ένα νέο κλάδο της αρχαιολογίας που εμφανίζεται τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο και φέρει την ονομασία «Δημόσια Αρχαιολογία». Σύμφωνα με τη Νένα Γαλανίδου η «Δημόσια Αρχαιολογία είναι το όχημα μεταφοράς της επιστημονικής γνώσης στους πολίτες» (Αναγνώστης 2013). Και νομίζω έχει δίκαιο.

Με εξαίρεση τα μουσεία, που άλλωστε σκοπός τους είναι να διοργανώνουν εκθέσεις και εκπαιδευτικές δράσεις, ελάχιστοι ανασκαφείς έχουν πραγματικά ενδιαφερθεί πως να «μεταφέρουν» την επιστημονική τους γνώση στους πολίτες. Συνήθως, η συμβολή τους ξεκινά και σταματά σε ένα σύντομο άρθρο σε κάποιο εκλαϊκευμένο περιοδικό ή σε κάποια εφημερίδα, ή έστω στη συγγραφή ενός αρχαιολογικού οδηγού. Σε κάποιες περιπτώσεις δίδουν κάποια διάλεξη, αν και τις περισσότερες φορές αυτή θα απευθύνεται σε αρχαιολόγους. Στη μέχρι τώρα καριέρα μου ως αρχαιολόγος, συχνά έχω δει αρχαιολόγους να κρύβονται μέσα σε ένα δικό τους ιδεατό καβούκι, μακριά από τον κόσμο, άλλοτε κλεισμένοι μέσα σε μια αποθήκη, άλλοτε μέσα σε μια βιβλιοθήκη. Άλλοι πάλι διακατέχονται από εμμονική φοβία να δείξουν στο ευρύ κοινό τα ευρήματά τους, ακόμα και αν τα έχουν δημοσιεύσει σε ακαδημαϊκά περιοδικά προσβάσιμα φυσικά μόνο σε αρχαιολόγους. Για να μην αναφερθώ στον πανικό που τους καταλαμβάνει, που συχνά φτάνει τα όρια της παραφροσύνης, κάθε φορά που βλέπουν κάποιον άγνωστο να πλησιάζει την ανασκαφή τους με τη φωτογραφική του μηχανή ανά χείρας. Και δεν είναι λίγες οι φορές που κάποιοι θυμίζουν τον Αριστόδημο, τον αρχαιολόγο του Καρκαβίτσα, ο οποίος νόμιζε πως «όλοι τον φθονούσαν και φρόντιζαν με κάθε τρόπο να τον ξεκάνουν». Εκατόν είκοσι περίπου χρόνια έχουν περάσει από τότε που ο Καρκαβίτσας δημοσίευσε το βιβλίο του “ο Αρχαιολόγος” (1904), αλλά το έργο του φαντάζει μάλλον ακόμα επίκαιρο.

Δυστυχώς οι αρχαιολόγοι συχνά ξεχνούν ότι ο αρχαιολογικός χώρος, του οποίου την ευθύνη έχουν, αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα κάποιας τοπικής κοινωνίας, κάποιου χωριού, δήμου ή κοινότητας. Δεν είναι κτήμα τους. Είναι πρωτίστως δημόσιο αγαθό και συνεπώς ανήκει σε όλους. Και όταν φύγουν –γιατί έρχεται κάποτε και αυτή η στιγμή– ο χώρος θα μείνει εκεί. Oι χωρικοί ή άλλοι ντόπιοι θα μείνουν πίσω και είναι αυτοί που θα τον φροντίσουν και θα τον διαφυλάξουν. Και σε περιπτώσεις που ο αρχαιολογικός χώρος παραμένει αφύλακτος, κάτι που μόνο σπάνιο δεν είναι, είναι αυτοί που θα τον φυλάνε στις κρύες μέρες του χειμώνα και θα τον επισκέπτονται ανά τακτά χρονικά διαστήματα για να δουν αν είναι σε καλή κατάσταση.

Η έκθεση «δες ΑΠΕΝΑΝΤΙ έναν οικισμό στην Κέρο 4.500 χρόνια πριν» που φιλοξενείται στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων από τις 18 Μαΐου και θα παραμείνει μέχρι το τέλος του καλοκαιριού αποτελεί μια ευχάριστη απάντηση στους προβληματισμούς μου, μια νότα αισιοδοξίας ότι κάτι αλλάζει. Δείχνει πως θα πρέπει να είναι οι σχέσεις ενός αρχαιολόγου και εν γένει μιας ανασκαφικής ομάδας με την τοπική κοινωνία και όχι μόνο. Δεν θα αναφερθώ στον υποδειγματικό τρόπο της ανασκαφής, όπου η ανασκαφική ομάδα έχει εντάξει στην ανασκαφή νέες τεχνολογικές μεθόδους, όπως ηλεκτρονικά ημερολόγια μέσω iPad, drones, τρισδιάστατες ψηφιοποιήσεις, αρχαιομετρήσεις, κλπ. Θα αναφερθώ στην έκθεση per se, σε αυτό το επόμενο βήμα που οι περισσότεροι αρχαιολόγοι αποφεύγουν συστηματικά, ενώ στην ουσία θα έπρεπε να είναι ένας από τους κύριους σκοπούς της ανασκαφής.