Ο μινωικός οικισμός της Ζάκρου στην ΥΜ ΙΙ και ΥΜ ΙΙΙ περίοδο

Μιχάλης Ζωϊτόπουλος

Το Ανάκτορο και ο γειτονικός μινωικός οικισμός της Ζάκρου παρουσιάζουν έναν εκτεταμένο ορίζοντα καταστροφής που χρονολογείται στο τέλος της Νεοανακτορικής (ΥΜ ΙΒ) περιόδου, στα μέσα, δηλαδή, του 15ου π.Χ. αιώνα. Η εν λόγω περίοδος  αποκαλείται Ζάκρος V στο σύστημα στρωματογραφικής ακολουθίας που κατήρτισε ο Λευτέρης Πλάτων για τη θέση (Platon 2010: 513, Platon 2011). Η περίοδος που έπεται, Ζάκρος VI, αποτελεί το θέμα της συνοπτικής αυτής μελέτης.

Από τα πρώτα χρόνια των ανασκαφών στη Ζάκρο, ο Νικόλαος Πλάτων διέγνωσε μια φάση επανεγκατάστασης σε κάποια κτήρια στο χαμηλό λόφο που απλώνεται ΝΔ του ανακτόρου (Λόφος Αγίου Αντωνίου), την οποία τοποθέτησε, με όρους σχετικής χρονολόγησης, στην ώριμη ΥΜ ΙΙΙΑ2 κεραμεική φάση (Πλάτων 1961: 217, Πλάτων 1962: 151). Η επανεξέταση, στο πλαίσιο του προγράμματος μελέτης των τελευταίων ετών, της στρωματογραφίας και των κεραμεικών συνόλων αποδεικνύουν ότι η φάση αυτή εκτείνεται τοπογραφικά και χρονικά περισσότερο από ότι, αρχικά, πιστευόταν. Ακόμη, σύμφωνα με τα νέα δεδομένα από την κεραμεική, η Μετανακτορική περίοδος στη Ζάκρο είναι δυνατόν να διαιρεθεί σε δύο υποπεριόδους (Ζάκρος VΙa και Ζάκρος VIb),σε αντιστοιχία και με άλλες σημαντικές θέσεις της ανατολικής Κρήτης. Στη βιβλιογραφία η περίοδος αυτή αναφέρεται, πλέον, ως Τελική Ανακτορική ή Τρίτη Ανακτορική περίοδος, ωστόσο ο όρος Μετανακτορική περίοδος θα προτιμηθεί εδώ, καθώς περιγράφει καλύτερα την κατάσταση στη θέση αλλά και εν γένει στην ακραία ανατολική Κρήτη όπου κανένα από τα ανακτορικά κέντρα της προηγούμενης περιόδου δεν επαναλειτουργεί.

Εικ. 1: Κάτοψη του Ανακτόρου και των κτηρίων που αναφέρονται στο κείμενο (κατά Ν. Πλάτων 1974, με προσθήκες από το συγγραφέα)

Ενδείξεις επανακατάληψης χώρων, έπειτα από την ΥΜ ΙΒ καταστροφή, προέρχονται από έξι κτήρια, συγκεκριμένα τα Κτήρια Α, Δ, Β και Ε στο λόφο του Αγίου Αντωνίου, το Σπίτι Ν του ΒΔ λόφου και από το «Κτήριο Αποθετών Ιερού», στη συνοικία βορείως του ανακτόρου (Εικόνα 1). Αποθέσεις ΥΜ ΙΙΙΑ κεραμεικής, οι οποίες δεν συνδέονται με αρχιτεκτονικά λείψανα της περιόδου, έχουν εντοπιστεί σε διάφορους χώρους κτηρίων και δρόμους του ΒΔ λόφου καθώς επίσης και στους λάκκους απόθεσης στο ΝΔ λόφο, τα λεγόμενα “Pits” (τα οποία ανέσκαψε ο D.G. Hogarth στις αρχές του 20ου αιώνα). Η παρουσία αυτών των αποθέσεων σε συνδυασμό με τα νέα στοιχεία που, συνεχώς, προκύπτουν καθιστούν εξαιρετικά πιθανό το γεγονός η επανεγκατάσταση της θέσης κατά το 14ο π.Χ. αιώνα να μην περιορίζεται στα παραπάνω μνημονευθέντα κτήρια.

Εικ. 2: Κτήριο Α. Πωρόλιθος σε δεύτερη χρήση στη ΒΔ γωνία του  δωματίου Α (φωτογραφία από το συγγραφέα)

Παράγοντες όπως η έντονη διάβρωση του εδάφους αλλά και η εκτεταμένη μηχανική καλλιέργεια στο χώρο πριν την έναρξη των ανασκαφών καθιστούν δύσκολη την εξέταση της ΥΜ ΙΙΙ στρωματογραφίας. Ωστόσο, προκύπτουν μερικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την αρχιτεκτονική και το χαρακτήρα του οικισμού κατά τη διάρκεια της Μετανακτορικής περιόδου. Ο ΥΜ ΙΙΙ οικισμός διαφοροποιείται από τον αντίστοιχο της Νεοανακτορικής περιόδου σε αρκετά σημεία: α) καταλαμβάνει μικρότερη έκταση και είναι λιγότερο πυκνοκατοικημένος, β) μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν ενδείξεις για την εξ ολοκλήρου ανοικοδόμηση κάποιου κτηρίου κατά τη διάρκεια της ΥΜ ΙΙ και ΥΜ ΙΙΙ περιόδου, συνεπώς ο πολεοδομικός ιστός παραμένει, λίγο έως πολύ, αναλλοίωτος, γ) όλα τα κτήρια περιορίζονται στο ισόγειο, κοινό χαρακτηριστικό των περισσότερων ΥΜ ΙΙΙ οικισμών της Κρήτης (Hayden 1990, Hallager 1997: 184-185, Soles 2008: 8), δ) η επανακατοίκηση των κτηρίων περιορίζεται σε κάποια, μόνο, δωμάτια και είναι πιθανό δύο Μετανακτορικά κτήρια να καταλαμβάνουν χώρους ενός κτηρίου της προηγούμενης περιόδου, ε) γίνεται, σε πολλές περιπτώσεις, χρήση παλαιότερων τοίχων, ιδιαίτερα των προσόψεων και των εξωτερικών τοίχων των Νεοανακτορικών οικοδομημάτων, στ) θεμέλια δωμάτια καθαρίζονται από τα ερείπια της προηγούμενης φάσης και με τη δημιουργία ανοίγματος επικοινωνίας μεταξύ τους διαμορφώνουν δίχωρα οικοδομήματα (μετασκευή που φαίνεται να αποτελεί συνήθη πρακτική της περιόδου), ζ) συχνό φαινόμενο αποτελεί η επαναχρησιμοποίηση πωρολίθου προερχόμενου από τον ερειπιώνα του Ανακτόρου (Εικόνα 2).

Από χρονολογικής άποψης, η επανεξέταση της περιόδου επανεγκατάστασης του οικισμού της Ζάκρου προσφέρει, επίσης, ενδιαφέροντα στοιχεία. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι ανασκαφείς σημαντικών ανατολικών κρητικών θέσεων, όπως το Παλαίκαστρο και ο Μόχλος, καθόρισαν μια φάση πρώιμης επανεγκατάστασης η οποία τοποθετείται με όρους σχετικής χρονολόγησης στην ΥΜ ΙΙ και/ή ΥΜ ΙΙΙΑ1 περίοδο. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της φάσης αυτής είναι η παρουσία περιορισμένης ΥΜ ΙΙ, εισηγμένης από την Κνωσό, κεραμεικής που συνυπάρχει με τοπικούς τύπους αγγείων (Brogan et al. 2002: 103-104, MacGillivray 1997: 195). Η ύπαρξη αυτής της υποπεριόδου πιστοποιείται, πλέον, και όσο αφορά στα σύνολα της Ζάκρου.

Εικ. 3: Κεραμεική της πρώιμης επανεγκατάστασης από το Κτήριο Δ, λόφος Αγίου Αντωνίου -φάση Ζάκρος VIa- (φωτογραφία από το συγγραφέα)

Σαφώς στρωματογραφημένο υλικό προέρχεται από το δυτικό τμήμα του Κτηρίου Δ Αγίου Αντωνίου και συγκεκριμένα από τα Δωμάτια Ν, Ο, Ε και Η. Ο ανασκαφέας αναφέρει ότι κατά τη περίοδο ανακατάληψης δημιουργήθηκαν δάπεδα σε υψηλότερο κατά 0,50μ. επίπεδο από το αρχικό, καθώς επίσης ότι εντόπισε υπό τα δάπεδα αυτά ένα διακριτό στρώμα καμένου χώματος που συνεχιζόταν έως 0,20-0,30 μ. επάνω από τα δάπεδα της Νεοανακτορικής φάσης (Πλάτων 1963: 163). Από το χώρο αυτό (Ν), προέρχεται μία αποκατεστημένη κνωσιακή «εφυραϊκή» κύλικα, από υπόλευκο πηλό, (Εικόνα 3a) με ακριβή παράλληλα από την Ανεξευρεύνητη Έπαυλη της Κνωσού (Popham 1984: 57b) και το Gypsum House από τις ανασκαφές για την επέκταση του Στρωματογραφικού Μουσείου Κνωσού (Warren 1982-83: 65, fig. 10). Ακόμα, θραύσματα από τουλάχιστον δύο ολόβαφους μελανούς μόνωτους ημισφαιρικούς κυάθους με πρόχυση-Αγγ. Deep cups- παραπέμπουν στα χαρακτηριστικά ΥΜ ΙΙ κύπελλα της Ανεξερεύνητης Έπαυλης στη Κνωσό (Popham 1984: pls. 79a, 81 επάνω σειρά), ενώ επίσης βρίσκουν κοντινά παράλληλα σε κύπελλα από το Μόχλο (Smith 2010: fig. 5 IIB 131, όπου χρονολογούνται στην ΥΜ ΙΙΙΑ1) (Εικόνα 3c). Από το γειτονικό Δωμάτιο Ο προέρχεται τμήμα ενός κυάθου και γεφυρόστομης πρόχου (Εικόνα 3d-e), τα οποία χρονολογούνται στην ΥΜ ΙΙΙΑ1. Ο μεν κύαθος διαθέτει το χαρακτηριστικό σχήμα της περιόδου (έντονα κυρτούμενο τοίχωμα και έξω νεύον χείλος), όπως αυτό αναγνωρίστηκε σε αντίστοιχα αγγεία από το ανάκτορο στη Κνωσό (Popham 1997: 381, fig. 3), ενώ η πρόχους είναι δυνατόν να συγκριθεί με ανάλογο αγγείο από το «μυκηναϊκό» νεκροταφείο του Μόχλου (Smith 2010: 71, fig. 35 IIB.613). Επιπλέον, από το ίδιο επίπεδο της ανασκαφής του δυτικού τμήματος του Κτηρίου Δ προέρχεται και ένας ασυνήθιστος βαθύς κύαθος με πρόχυση -Αγγ. Pulled-rim bowl- και δύο οριζόντιες τοξωτές λαβές (Εικόνα 3b) στον οποίο θα ταίριαζε καλύτερα μία χρονολόγηση στην ΥΜ ΙΙ (Popham 1984: pls. 52, 53).

Εικ. 4: Κύαθος με πρόχυση από το “Κτήριο Αποθετών Ιερού” (φωτογραφία από το συγγραφέα)

Ιδιαίτερο χρονολογικό ενδιαφέρον παρουσιάζει, επίσης, το κλειστό σύνολο από τα Δωμάτια Ι και Κ του Κτηρίου Αποθετών Ιερού. Στις ομάδες από τα παραπάνω δωμάτια, μαζί με χαρακτηριστική κεραμεική της ΥΜ ΙΙΙΑ2 περιόδου (Εικόνα 4), συνυπάρχουν κάποια αγγεία  που θα μπορούσαν να ανήκουν στην μετάβαση προς την επόμενη φάση. Πρόκειται για δύο βαθείς δίωτους σκύφους -Αγγ. Deep bowls- (Εικόνα 5a-b), η εμφάνιση των οποίων χρονολογείται από κάποιους μελετητές στο τέλος της ΥΜ ΙΙΙΑ2 ή συνηθέστερα στην ΥΜ ΙΙΙΒ1 περίοδο (Smith 2010: 52-53, fig. 16 IIB 466). Τα αγγεία από τη Ζάκρο δεν έχουν διαμορφώσει πλήρως τα χαρακτηριστικά του αμιγώς ΥΜ ΙΙΙΒ τύπου (παραδείγματος χάριν τη δακτυλιόσχημη βάση), ο οποίος αντιστοιχεί στο FS 284 του σχετικού σχηματολογίου. Ακόμη, ένας αμφοροειδής κρατήρας με παράσταση χταποδιού (Εικόνα 5c) θα μπορούσε να ανήκει στην πρώιμη ΥΜ ΙΙΙΒ φάση (Kanta 1980: 275), όπως και θραύσμα από μόνωτο κύαθο (Εικόνα 5d) που μπορεί να συγκριθεί ως προς το σχήμα και τη διακόσμησή του τόσο με προχωρημένα ΥΜ ΙΙΙΑ2 σύνολα, αλλά και με ευρήματα από τις ανασκαφές για την επέκταση του Στρωματογραφικού Μουσείου στην Κνωσό, που χρονολογούνται στην ΥΜ ΙΙΙΒ περίοδο (Hatzaki 2007: 235-236, fig. 6.26 no. 2).

Εικ. 5: Κεραμεική της ύστερης επανεγκατάστασης από το “Κτήριο Αποθετών Ιερού” -φάση Ζάκρος VIb- (φωτογραφία από το συγγραφέα)

Συγκεφαλαιώνοντας, είναι πλέον διακριτές δύο φάσεις στην εγκατάσταση του τέλους του 15ου και 14ου π.Χ. αιώνα της Ζάκρου, μία πρώιμη (Ζάκρος VIa) και μία ύστερη (Ζάκρος VIb), οι οποίες αντιστοιχούν με τις ΥΜ ΙΙ/ΙΙΙΑ1 και ΥΜ ΙΙΙΑ2 κεραμεικές φάσεις των Evans και Mackenzie στην Κνωσό. Η προσωρινή εγκατάλειψη της θέσης, έπειτα από την καταστροφή στο τέλος της ΥΜ ΙΒ, δεν φαίνεται να διήρκεσε επάνω από 30-40 χρόνια (όπως πιστοποιείται πλέον και για τον οικισμό του Μόχλου, Soles 2008: 5). Σαφές καθίσταται επίσης το γεγονός ότι δεν πρόκειται για μια σύντομη και πρόχειρη επανακατάληψη του χώρου, αλλά για μια οργανωμένη κοινότητα, μέσα στο δίκτυο των μετανακτορικών οικισμών της ανατολικής Κρήτης.

Ευχαριστίες

Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στον καθηγητή μου και διευθυντή του Προγράμματος  Μελέτης και Συμπληρωματικής Συντήρησης Ευρημάτων Ανασκαφών Ζάκρου, κ. Λευτέρη Πλάτωνα καθώς επίσης και στον Δρ. Tom Brogan, διευθυντή του INSTAP SCEC και σε όλο το προσωπικό του Κέντρου για τη φιλοξενία τους και τη διευκόλυνση της μελέτης του γράφοντος όλα τα προηγούμενα χρόνια.

To παρόν σύντομο άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στα Αγγλικά στο ενημερωτικό δελτίο του INSTAP Study Center for East Crete, Kentro, τόμος 15, Φθινόπωρο 2012 (σελίδες 6-9). Κάποιες επιπλέον εικόνες έχουν προστεθεί στην παρούσα ηλεκτρονική έκδοση.

Βιβλιογραφία

Brogan, T.M., Smith, R.A.K. & Soles, J.S., 2002. “Mycenaeans at Mochlos? Exploring Culture and Identity in the Late Minoan IB to IIIA1 Transition”, Aegean Archaeology 6, 89-118.

Hallager, E., 1997. “Architecture of the LM II/III Settlement in Khania” in Driessen, J. & Farnoux, A (eds), La Crète mycénienne: Actes de la Table Ronde Internationale organisée par l’École française d’Athènes (26-28 Mars 1991). BCH Supplément 30, Athènes, École française d’Athènes; Paris, De Boccard Édition-Diffusion, 175-185.

Hatzaki, E., 2007. “Final Palatial (LM II-LM IIIA2) and Post Palatial (LM IIIB-LM IIIC Early)”, in Momigliano, N. (ed.), Knossos Pottery handbook, Neolithic and Bronze Age (Minoan), BSA Studies 14, London, The British School at Athens, pp. 197-251.

Hayden, B.J., 1990. “Aspects of Village Architecture in the Cretan Postpalatial Period”, in Darcque, P. & Treuil, R. (eds), L’Habitat Égéen Préhistorique. Actes de la Table Ronde Internationale Athénes 23-25 Juin 1987, BCH Suppl. XIX, Athènes, École Francaise d’Athénes, 203-213.

Kanta, A., 1980. The Late Minoan III Period in Crete. A Survey of Sites, Pottery and their Distribution. SIMA vol. 53, Göteborg, Paul Åströms Förlag.

MacGillivray, J.A., 1997. “LM II and LM III Pottery and Chronology at Palaikastro: An Introduction”, in Hallager, E. & Hallager, B.P. (eds), Late Minoan III Pottery. Chronology and Terminology. Acts of a Meeting held at the Danish Institute at Athens, August 12-14, 1994, Athens, The Danish Institute at Athens, 193-202.

Platon, L., 2010. “Kato Zakros”, in Cline, E.H. (ed.), The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean (ca. 3000-1000 BC), Oxford University Press, 509-517.

Platon, L., 2011. “Zakros: One or Two Destructions around the End of LM IB Period”, in Brogan, T.M. & Hallager, E. (eds), LM IB Pottery. Relative Chronology and Regional Differences. Acts of a workshop held at the Danish Institute at Athens in collaboration with INSTAP SCEC, 27-29 June 2007, (vol. 2) Athens, 223-244.

Πλάτων, N., 1961. “Ανασκαφαί Κάτω Ζάκρου”, ΠΑΕ, 216-224.

Πλάτων, N., 1962. “Ανασκαφαί Ζάκρου”, ΠΑΕ, 142-168.

Πλάτων, N., 1963. “Ανασκαφαί Ζάκρου”, ΠΑΕ, 160-188.

Πλάτων, Ν., 1974. Ζάκρος. Το νέον μινωικόν ανάκτορον, Αθήνα, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

Popham, M. R., 1984. The Minoan Unexplored Mansion at Knossos. BSA Suppl. Vol. 17, Oxford.

Popham, M. R., 1997. “The Final Destruction of the Palace at Knossos: Seals, Sealings and Pottery. A Reconsideration” in Driessen, J. & Farnoux, A (eds), La Crète mycénienne: Actes de la Table Ronde Internationale organisée par l’École française d’Athènes (26-28 Mars 1991). BCH Supplément 30, Athènes, École française d’Athènes; Paris, De Boccard Édition-Diffusion, 375-385.

Smith, R.A.K., 2010. Mochlos IIB. Period IV. The Mycenaean Settlement and Cemetery. The Pottery. Prehistory Monographs 27, Philadelphia, INSTAP Academic Press.

Soles, J.S., 2008. Mochlos IIA. Period IV. The Mycenaean Settlement and Cemetery. The Sites. Prehistory Monographs 23, Philadelphia, INSTAP Academic Press.

Warren, P.M., 1982-83. “Knossos: Stratigraphical Museum Excavations, 1978-1982. Part II”, Archaeological Reports 29, 63-87.