Μυκηναϊκά εργαλεία ναυπηγικής με εφαρμογή στη ναυπηγική

Ελένη Μαραγκουδάκη Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 2010

Περιγραφή: Τόμος Α: 496 σελ., 272 εικόνες (έγχρωμες και ασπρόμαυρες). Τόμος Β: 345 σελ., 341 εικόνες - σχέδια (ασπρόμαυρα)

Χώρα: Ελλαδα

Επόπτης: Γ. Κορρές

Εξεταστική επιτροπή: Ι. Μπασιάκος, Π.Κ. Κάββουρας, Π. Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα, Α. Γραμμένου, Α. Χασιακού

Περίληψη

Στόχος της μελέτης είναι η αναγνώριση ξυλουργικών εργαλείων της ύστερης εποχής του Χαλκού, βάσει της χρήσης τους στη ναυπηγική τέχνη της εποχής.  Ειδικότερα, ο βασικός εξοπλισμός του ναυδόμου απαρτίζεται από τον πέλεκυ, το σκέπαρνο, τον πρίονα, το τρύπανο με ή χωρίς τόξο, τη σμίλη και τη ξύλινη σφύρα, καθώς και από ποικίλα εργαλεία μέτρησης. Πρόκειται για εργαλεία, κατ΄αρχήν ξυλουργικά, των οποίων επιβεβαιώνεται η δυνατότητα χρήσης τους στη ναυπηγική, κατόπιν της αξιολόγησή τους κατά την κατασκευή τμήματος της γάστρας ενός υστερόχαλκου πλοίου σύμφωνα με τις σύγχρονες κατασκευαστικές τεχνικές ναυπήγησης.

Μεθοδολογικά, η μελέτη των αρχαιολογικών δεδομένων αποτέλεσε τη βάση για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση. Πιο συγκεκριμένα, συγκεντρώθηκαν, καταγράφηκαν και κατηγοριοποιήθηκαν ανά είδος και ανά τύπο τα εν δυνάμει ξυλουργικά εργαλεία. Στη συνέχεια, ερευνήθηκαν και ερμηνεύτηκαν κριτικά οι πληροφορίες, που εντοπίστηκαν σε ποικίλες πηγές (εικονιστικές, γραπτές, εθνοαρχαιολογικές, ιχνολογικές) και αναφέρονται χωροχρονικά στο είδος, τη μορφή, τη κατασκευή και τη χρήση των εργαλείων.

Ανακατασκευάστηκαν συγκεκριμένοι τύποι από όλα τα είδη των εργαλείων, που εντοπίζονται στην εργαλειοθήκη του ναυδόμου της ύστερης εποχής του Χαλκού. Το κράμα, που χρησιμοποιήθηκε για την ανακατασκευή των εργαλείων, καθώς και η επεξεργασία των μεταλλίνων στελεχών  βασίστηκε στις υπάρχουσες κραματικές αναλύσεις και μεταλλογραφικές μελέτες αντίστοιχων εργαλείων από την ηπειρωτική Ελλάδα. Πρόκειται για κράμα κασσιτερούχου χαλκού γύρω στο 8%, το οποίο χυτεύθηκε σε μήτρες άμμου και υποβλήθηκε σε κύκλους επεξεργασίας, προκειμένου να αποκτήσει την επιθυμητή μορφή και την αναγκαία σκληρότητα. Όσον αφορά στη στειλέωσή τους και τον τρόπο πρόσδεσης των μεταλλίνων στελεχών στους ξύλινους στειλεούς αξιοποιήθηκαν οι διαθέσιμες πληροφορίες, ενώ, παράλληλα, δοκιμάστηκαν και προτεινόμενοι από την έρευνα τρόποι, προκειμένου να επιβεβαιωθεί η ορθότητα τους.

Η αξιολόγηση της ανακατασκευασμένης εργαλειοθήκης στο σύνολό της έγινε μέσω πειραματικής προσέγγισης, η οποία ακολουθεί συγκεκριμένη μεθοδολογία. Ειδικότερα, η πειραματική διαδικασία απαρτίζεται από επιμέρους φάσεις, που σχετίζονται με την ανακατασκευή επιλεγμένων εργαλείων και την αξιολόγησή τους σε ξυλουργικές – ναυπηγικές εργασίες, προκειμένου να ελεγχθεί η καταλληλότητά τους για την επεξεργασία του ξύλου και να επιλεγούν τα καταλληλότερα από αυτά για την τελική φάση. Η εν λόγω φάση περιλαμβάνει την αξιολόγηση της ποιοτικής, ποσοτικής και εργονομικής τους απόδοσης κατά την ανακατασκευή τμήματος της γάστρας του ναυαγίου του Uluburun.

Παράλληλα με τα στοιχεία, που προέκυψαν από την έρευνα, δημιουργήθηκαν και νέα ερωτήματα, όχι μόνον όσον αφορά στην επιλογή του καταλληλότερου κράματος, στον κύκλο επεξεργασίας, στον οποίο αυτό υποβάλλεται προκειμένου να αποκτήσει τις απαραίτητες ιδιότητες, αλλά και σχετικά με τη σχέση της κατασκευαστικής γεωμετρίας των εργαλείων, της χρήσης, για την οποία προορίζονται, καθώς και του προς διαμόρφωση υλικού.  Η προσπάθεια να δοθούν απαντήσεις σε τέτοιου είδους ερωτήματα καθιστούν απαραίτητη την μακροσκοπική και, κυρίως, την μικροσκοπική εξέταση των ίδιων των εργαλείων, η οποία σε συνδυασμό με τα πορίσματα της πειραματικής ανακατασκευής, εφαρμογής και αξιολόγησης αυτών διευρύνει την παραδοσιακή οπτική εξέτασης ενός τέτοιου υλικού δημιουργώντας παράλληλα νέα πεδία έρευνας.

Περιεχόμενα

ΤΟΜΟΣ Α΄

Προλογος [vi]

Κατάλογος εικόνων [ix]

• Εισαγωγή [1]
• Ναυπηγική τέχνη κατά την ύστερη εποχή του Χαλκού στο χώρο της Ανατ. Μεσογείου [8]
• Εργαλεία ξυλουργικής χρησιμοποιούμενα στη ναυπηγική τέχνη [16]
• Στόχος σκοπιμότητα της μελέτης [19]
• Μεθοδολογία [22]

1. Αρχαιολογική μελέτη

1.1. Εισαγωγή [23]

1.2. Υλικά και μέθοδοι [24]

1.3. Πέλεκυς

1.3.1. Εισαγωγή [29]
1.3.2. Ιστορία της έρευνας [30]
1.3.3. Ευρήματα-τυπολογία [34]
1.3.4. Πηγές [53]
1.3.5. Εργαλεία ευρεθέντα σε ναυάγια 58]
1.3.6. Μαρτυρίες ιχνών εργαλείων [59]
1.3.7. Ειδικά συμπεράσματα αρχαιολογικής μελέτης [60]

1.4. Σκέπαρνο

1.4.1. Εισαγωγή [62]
1.4.2. Ιστορία της έρευνας [62]
1.4.3. Ευρήματα-τυπολογία [64]
1.4.4. Πηγές [71]
1.4.5. Εργαλεία ευρεθέντα σε ναυάγια [81]
1.4.6. Μαρτυρίες ιχνών εργαλείων [82]
1.4.7. Ειδικά συμπεράσματα αρχαιολογικής μελέτης [85]

1.5. Σμίλη

1.5.1. Εισαγωγή [88]
1.5.2. Ιστορία της έρευνας [89]
1.5.3. Ευρήματα-τυπολογία [92]
1.5.4. Πηγές [98]
1.5.5. Εργαλεία ευρεθέντα σε ναυάγια [102]
1.5.6. Μαρτυρίες ιχνών εργαλείων [107]
1.5.7. Ειδικά συμπεράσματα αρχαιολογικής μελέτης [108]

1.6. Πρίων

1.6.1. Εισαγωγή [113]
1.6.2. Ιστορία της έρευνας [114]
1.6.3. Ευρήματα-τυπολογία [115]
1.6.4. Πηγές [126]
1.6.5. Εργαλεία ευρεθέντα σε ναυάγια [135]
1.6.6. Μαρτυρίες ιχνών εργαλείων [135]
1.6.7. Ειδικά συμπεράσματα αρχαιολογικής μελέτης [136]

1.7. Εργαλεία διατρήσεως: τρύπανο, οπεύς

1.7.1. Εισαγωγή [139]
1.7.2. Ιστορία της έρευνας [141]
1.7.3. Ευρήματα-τυπολογία [143]
1.7.4. Πηγές [153]
1.7.5. Εργαλεία ευρεθέντα σε ναυάγια [163]
1.7.6. Μαρτυρίες ιχνών εργαλείων [164]
1.7.7. Ειδικά συμπεράσματα αρχαιολογικής μελέτης [166]

1.8. Σφύρα

1.8.1. Εισαγωγή [172]
1.8.2. Ιστορία της έρευνας [173]
1.8.3. Ευρήματα-τυπολογία [174]
1.8.4. Πηγές [176]
1.8.5. Εργαλεία ευρεθέντα σε ναυάγια [183]
1.8.6. Μαρτυρίες ιχνών εργαλείων [184]
1.8.7. Ειδικά συμπεράσματα αρχαιολογικής μελέτης [185]

1.9. Εργαλεία αποξέσεως: η περίπτωση της ρίνης

1.9.1. Εισαγωγή [187]
1.9.2. Ιστορία της έρευνας [187]
1.9.3. Ευρήματα-τυπολογία [188]
1.9.4. Πηγές [192]
1.9.5. Εργαλεία ευρεθέντα σε ναυάγια [195]
1.9.6. Μαρτυρίες ιχνών εργαλείων [196]
1.9.7. Ειδικά συμπεράσματα αρχαιολογικής μελέτης [196]

1.10. Εργαλεία μετρήσεως: στάθμη, γωνία, πήχυς

1.10.1. Εισαγωγή [197]
1.10.2. Ιστορία της έρευνας [199]
1.10.3. Ευρήματα-τυπολογία [200]
1.10.4. Πηγές: εικονογραφικές, γραπτές, αρχαιολογικά παράλληλα [202]
1.10.5. Εργαλεία ευρεθέντα σε ναυάγια [209]
1.10.6. Εργαλεία μέτρησης και σήμανσης παραδοσιακής ναυπηγικής [210]
1.10.7. Ειδικά συμπεράσματα αρχαιολογικής μελέτης [212]

1.11. Διχοτομική κλείδα ταύτισης επίπεδων, μονόστομων λεπίδων [214]

2. Πειραματική μελέτη

2.1. Εισαγωγή [221]

2.2. Υλικά και μέθοδοι [222]

2.3. Ανακατασκευή εργαλείων

2.3.1. Θερμική επεξεργασία μετάλλων [225]
2.3.2 Επεξεργασία μεταλλίνων στελεχών: φάσεις ανακατασκευής εργαλείων (σφυρηλάτηση, ανόπτηση, εμβαπτισμός, σφυρηλάτηση) [239]
2.3.3. Κατασκευαστική γεωμετρία εργαλείων (τελική διαμόρφωση) [243]

2.4. Αξιολόγηση εργαλείων

2.4.1. Εισαγωγή [295]
2.4.2. Ειδικά συμπεράσματα αξιολόγησης εργαλείων [363]
2.4.3. Πειραματική απόδειξη διχοτομικής κλείδας ταύτισης επίπεδων, μονόστομων, λεπίδων [382]
2.4.4. Πειραματική ανακατασκευή τμήματος γάστρας πλοίου ΥΕΧ (Uluburun) [391]

3. Γενικά συμπεράσματα [411]

Συντομογραφίες – βιβλιογραφία [421]

ΤΟΜΟΣ Β΄

Παράρτημα: Κατάλογος εργαλείων

Εισαγωγή [i-iii]

Κατάλογος εργαλείων [1-341]