2 Μαΐου 2019

Μια κατάδυση στη ζωή του Γεωργίου Παπαθανασόπουλου (2ο μέρος)

Νεκτάριος Καραδήμας

Στο δεύτερο και τελευταίο μέρος της συνέντευξης παρουσιάζεται η περίοδος από το 1960, όταν ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος έγινε Επιμελητής Αρχαιοτήτων στην Ολυμπία, μέχρι και σήμερα. Η συνέντευξη αυτή εστιάζει στις ανασκαφές του Παπαθανασόπουλου στον Διρό, στην ιδιαίτερη σχέση του με τη θάλασσα και ιδίως στην ίδρυση της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, στη δημιουργία του νεολιθικού μουσείου στον Διρό, καθώς και σε άλλες έρευνες.

Image for Aegeus - Society for Aegean Prehistory

Μετά τη δεκαετία του ’60 πήγατε στην Ολυμπία;

Θα έφευγα οπωσδήποτε, δεν μπορούσα να μείνω στην Αθήνα. Όλους τους στέλνανε στην επαρχία. Προσωπικά ήθελα να πάω στη Θήβα για να είμαι κοντά στη γυναίκα μου και στα παιδιά.[1] Το 1960 διορίστηκα Επιμελητής στην Εφορεία της Ολυμπίας με προϊστάμενο τον Νίκο Γιαλούρη, τον οποίο είχα γνωρίσει στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.[2] Στην Εφορεία Ολυμπίας η αρμοδιότητά μου ήταν τα αρχαιολογικά θέματα της Μεσσηνίας. Αργότερα, παρακολούθησα μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Tübingen. Όταν επέστρεψα, προβιβάστηκα σε Έφορο και διαδέχτηκα τον Νίκο Γιαλούρη.[3]

Τότε ξεκινήσατε την ενασχόλησή σας με την υποβρύχια αρχαιολογία;

Με την υποβρύχια αρχαιολογία ήτανε αλλιώς τα πράγματα. Ξεκίνησε εντελώς τυχαία. Αρχικά με έστειλε στην Πύλο κατεπειγόντως ο Γενικός Διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, Ιωάννης Παπαδημητρίου[4] για να παραλάβω τη συλλογή René Puaux,[5] που βρισκόταν στο Δημαρχείο της Πύλου, διότι ένας ομογενής, ονόματι Αντωνόπουλος,[6] είχε δωρίσει χρήματα για να χτιστεί ένα μουσείο, και το μόνο που μπορούσε να εκτεθεί γρήγορα ήταν αυτή η συλλογή.[7] Επειδή ήρθα σε επαφή με την Πύλο, με έστειλε αργότερα ο Παπαδημητρίου να εποπτεύσω υποβρύχια εργασία στο Ναυαρίνο.[8] Πήγα και έμεινα είκοσι μέρες σε ένα ερευνητικό σκάφος. Αυτή ήταν η επαφή μου με την υποβρύχια αρχαιολογία, όπου διέγνωσα την ανάγκη οι αρχαιολόγοι ύστερα από σχετική εκπαίδευση να είναι σε θέση να επιτελούν το ερευνητικό τους έργο στον βυθό.[9]

Μέχρι τότε δεν υπήρχε κάποιο ενδιαφέρον για την υποβρύχια αρχαιολογία;

Όχι, ελάχιστα. Ήταν αρμοδιότητα όλων των Εφορειών, αλλά δεν υπήρχε φορέας συγκεκριμένος. Κάθε Εφορεία είχε τον έλεγχο της θάλασσας της περιφέρειας της.

Εσείς πότε μάθατε να βουτάτε;

Με τον Νίκο Γιαλούρη στο Κατάκολο Ηλείας.[10] Κάναμε κάποια μαθήματα με τον Νίκο Καρτελιά που είχε σχολή υποβρύχιας αρχαιολογίας, και ο οποίος ήταν και συνεργάτης σε υποβρύχιες έρευνες. Εγώ έμαθα να καταδύομαι στα ναυάγια των κιόνων και των σαρκοφάγων στη Μεθώνη, σε βάθος 12-15 μέτρων.[11]

Εικ. 1. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος μαζί με τον John Bullitt στα ναυάγια των κιόνων και των σαρκοφάγων στη Μεθώνη. P. Trockmorton & J. Bullitt, Underwater Surveys in Greece: 1962, Expedition 5 (1963), σ. 17-23.

Στη Σπάρτη γιατί σας έστειλαν το 1970;

Ο Παττακός με έδιωξε από την Ολυμπία και με έστειλε στη Σπάρτη διότι καθυστερούσα τα εγκαίνια της αρδευτικής διώρυγας του φράγματος του Ηλειακού Πηνειού, διενεργώντας ανασκαφές στην Ήλιδα. Ως Έφορος Ολυμπίας έκρινα ότι δεν ήταν δυνατό να ολοκληρωθεί το έργο αυτό πριν ερευνηθεί ανασκαφικά η περιοχή. Ήταν εντυπωσιακή τότε η μη αναμενόμενη ανταπόκριση του Παττακού, που περίμενε πως και πώς να γίνουν τα εγκαίνια του φράγματος. Εγκρίθηκαν κονδύλια και έτσι μπόρεσα να προσλάβω 250 εργατοτεχνίτες και να ενισχύσω το επιστημονικό προσωπικό της Εφορείας με πολλούς αρχαιολόγους, όπως τα ζεύγη Σακελλαράκη, Ανδρέου, Χωρέμη και Θέμελη. Ξεκίνησα την ανασκαφή στην πεδιάδα της Ήλιδας με εξαιρετικά ενδιαφέροντα ευρήματα. Ατυχώς δεν μπόρεσα να ολοκληρώσω το αρχαιολογικό μου έργο.

Στη Σπάρτη τι κάνατε;

Εκεί σταμάτησα άλλο έργο! Το υδραγωγείο της Σπάρτης. Για να έρθει το νερό από τον Ταΰγετο στη Σπάρτη, είχε διανοιχτεί μία δεξαμενή στο λόφο της αρχαίας πόλεως. Ο εκσκαφέας όμως που άνοιγε το αυλάκι αποκάλυπτε σε μεγάλη ποσότητα αρχαία, θραύσματα από μαρμάρινα αγάλματα, πόδια, χέρια, κεφάλια. Σταμάτησα το έργο απαιτώντας να προηγηθεί ανασκαφή.

Οπότε σταματήσατε και αυτό το έργο;

Το σταμάτησα προσωρινά, ώσπου να οργανωθεί η εποπτεία των σκαπτικών εργασιών. Έκανα μια αναφορά δύο σελίδων, την οποία έστειλα στον Μαρινάτο.[12] Του έγραψα να έρθει να βρει λύση, καθώς εγώ δεν μπορούσα. Ήρθε ο Μαρινάτος και είπε ότι μυαλό δεν έβαλε ο Παπαθανόσοπουλος στην Ηλεία, τα ίδια κάνει και στη Σπάρτη. Τελικά με δικαίωσαν. Αυτό που θεωρώ το σημαντικότερο έργο μου στην Εφορεία της Σπάρτης είναι η ανασκαφή μου στον Διρό.

Εικ. 2. Κοφίνια γεμάτα με νεολιθικά όστρακα από το σπήλαιο της Αλεπότρυπας, τοποθετημένα στην αυλή του αρχαιολογικού μουσείου Σπάρτης κατά το 1970. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Η ενασχόλησή σας με τον Διρό πως προέκυψε;

Στην αυλή του μουσείου είδα μερικά κοφίνια γεμάτα με όστρακα με ανάγλυφη διακόσμηση. Ρώτησα από που είναι αυτά και μου είπαν ότι προέρχονται από το σπήλαιο της Αλεπότρυπας. Την άλλη μέρα κατέβηκα στην Αλεπότρυπα. Το σπήλαιο ήταν ήδη επισκέψιμο για το κοινό και όλα ήταν έτοιμα για τα εγκαίνια του προγράμματος «Ήχος και Φως», που είχε οργανωθεί από τον ΕΟΤ σε συνεργασία με την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία.[13] Για το σκοπό αυτό είχαν συντελεστεί εκβραχισμοί, τσιμεντοστρώσεις, ακόμα και ηλεκτροφωτισμός ολόκληρου του σπηλαίου. Ο φωτισμός έδινε διαφορετικούς χρωματισμούς στους σταλακτίτες, στα τοιχώματα του σπηλαίου, στη λίμνη και δημιουργούνταν εντυπωσιακές εναλλαγές χρωμάτων υποβοηθούμενες από πολύχρωμες κορδέλες που ανέμιζαν από κρυμμένους ανεμιστήρες. Αμέσως ματαίωσα τα εγκαίνια του προγράμματος και ξεκίνησα την αρχαιολογική έρευνα στο σπήλαιο αλλά και τη γύρω περιοχή.[14]

Εικ. 3. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος με τον Δημήτριο Θεοχάρη στο σπήλαιο της Αλεπότρυπας. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Δεν είχε ενδιαφερθεί κανένας αρχαιολόγος δηλαδή;

Κανένας. Τα είχαν δει, η Εφορεία τα ήξερε. Και τα ευρήματα που ήταν εκεί τα είχε φέρει μεν η Πετροχείλου,[15] αλλά δεν ασχολήθηκε κανείς με αυτά.

Σας τιμωρήσανε μετά;

Όχι ακριβώς. Για άλλους λόγους με συλλάβανε μαζί με τη γυναίκα μου, την Άσπα. Μας έστειλαν στον Κορυδαλλό. Εγώ τέσσερις μήνες, δυo χρόνια η γυναίκα μου.

Και τα παιδιά;

Ο Θάνος ήταν στο Παρίσι και η Λιλή ήταν με μια θεία και τους παππούδες.

Και σας έστειλαν στην Κρήτη;

Ζήτησα από τον Μαρινάτο, αν ήταν δυνατόν, να πάω κάπου στη Θήβα ή στην Κόρινθο, να είμαι κοντά στη γυναίκα μου και στο παιδί μου. Και αυτός με έστειλε στον Άγιο Νικόλαο της Κρήτης. Και εκεί επαύθηκα.[16]

Πάντως εσείς μετά τον άλλο χρόνο συμμετείχατε στην ίδρυση του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών.

Αυτό το σχεδίασα μέσα στον Κορυδαλλό. Όταν αποφυλακίστηκα, μαζί με τον αρχαιόφιλο, δύτη και φωτογράφο Νίκο Τσούχλο τον οποίο είχα γνωρίσει στην Κρήτη, οργανώσαμε και δημιουργήσαμε το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών.[17] Ο Τσούχλος ήταν ένας λαμπρός και καλός άνθρωπος, εξαιρετικός φίλος.[18]

Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας σας ξαναπροσλάβανε στην Υπηρεσία;

Ναι επανήλθα. Τοποθετήθηκα στην Κεντρική Υπηρεσία.

Εικ. 4. Ο Άδωνις Κύρου, ο Νίκος Τσούχλος και ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος στον Δοκό. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Και το 1975 ξεκινήσατε και την έρευνα στον Δοκό;

Ναι. Με το Ι.ΕΝ.Α.Ε. , που ήταν τότε ο πιο οργανωμένος ελληνικός φορέας. Ο Δοκός είναι μια μύτη στη θάλασσα, ένα ακρωτήρι, που σε όλο το μήκος του κόλπου, είναι γεμάτο με πρωτοελλαδική και μυκηναϊκή κεραμική και οψιανούς.[19] Είχα τη διεύθυνση της υποβρύχιας έρευνας στον Δοκό, έσκαψα και στη Μύτη Κομμένη του Δοκού, αλλά χωρίς τον Νίκο Τσούχλο είναι βέβαιο ότι δεν θα μπορούσε να είχε γίνει η υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα εκεί.

Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων πως προέκυψε το 1976;

Εισηγήθηκα στον Κοντολέοντα, που ήταν τότε Γενικός Διευθυντής,[20] να γίνουν η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας.[21] Και εγώ τοποθετήθηκα προϊστάμενος στην Εφορεία Εναλίων ως το 1987, οπότε και πήρα σύνταξη.[22]

Εικ. 5. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος στα Αντικύθυρα. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Το 1976 συνεργαστήκατε και με τον Cousteau στο ναυάγιο των Αντικυθήρων. Αυτός τί άνθρωπος ήταν;

Θα έλεγα ένας άνθρωπος «οικουμενικός», με πάρα πολλά ενδιαφέροντα, πολύ έμπειρος, αυστηρός, κλειστός τον εαυτό του.[23]

Πάντως και μετά τη σύνταξή σας το 1987 συνεχίσετε να παράγετε σημαντικότατο έργο.

Όταν πήρα τη σύνταξη μου, είπα «τώρα αρχίζω!».

Και έτσι αρχικά γίνατε σύμβουλος της Μελίνας Μερκούρη;

Ναι, αλλά έμεινα δυο χρόνια.[24] Μετά παραιτήθηκα. Άλλα της έλεγα, άλλα έκανε. Της λέω για το ονόρε δεν θέλω να είμαι. Και παραιτήθηκα. Η Μελίνα ήταν φίλη μου και είχα και το θάρρος να της το πω. Ήταν ωραίος άνθρωπος. Πάντα θεωρούσα ότι ο κομματικός περίγυρός της την εμπόδιζε να προχωρήσει σε πράγματα που είχε μέσα στην ψυχή της.

Μετά ασχοληθήκατε με τη δημιουργία του νεολιθικού μουσείου στον Διρό;

Στον Διρό, ναι, στην είσοδο του Σπηλαίου της Αλεπότρυπας.[25] Τα ωραιότερα αγγεία δυστυχώς δε προλάβαμε να τα εκθέσουμε. Βρίσκονται στην αποθήκη.

Εικ. 6. Η Μελίνα Μερκούρη και ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Εικ. 7. Το νεολιθικό μουσείο στην είσοδο του σπηλαίου της Αλεπότρυπας, την ημέρα των εγκαινίων του. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Η έκθεση «Νεολιθικός Πολιτισμός» που διοργανώσετε το 1996 στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης θεωρείται σταθμός στην ιστορία της νεολιθικής αρχαιολογίας. Αυτή πως προέκυψε;

Αυτό το αποφασίσαμε μαζί με την Ντόλυ Γουλανδρή. Η Ντόλυ ήταν ένας πολύ θαυμάσιος άνθρωπος. Ήθελε να κάνει εκθέσεις. Και κουβέντα στην κουβέντα που κάναμε μαζί, της μίλησα για τον Διρό. Και έτσι ήρθε στον Διρό. Εκεί μες το χώρο, τη μεγάλη αίθουσα την πήραν τα δάκρυα. Και έτσι σκεφτήκαμε να φέρουμε μερικά ευρήματα από τον Διρό για να γίνει μια έκθεση του νεολιθικού πολιτισμού στο μουσείο της. Αλλά βέβαια πήρε έκταση μετά και φέραμε ευρήματα από όλη την Ελλάδα.[26]

Εικ. 8. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωστής Σεφανόπουλος, ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος και η Ντόλυ Γουλανδρή κατά τα εγκαίνια της έκθεσης «ο Νεολιθικός Πολιτισμός» που διοργανώθηκε το 1996 στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Εικ. 9. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος με τον καθ. William Parkinsin (University of Illinois at Chicago) στη θέση Ξαγκουνάκι. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Τα τελευταία χρόνια συνεχίζετε την έρευνα στον Διρό. Μιλήστε μας λίγο για την συνέχιση του έργου σας;

Τα τελευταία χρόνια εξακολουθώ να ασχολούμαι με την Αλεπότρυπα. Πραγματοποιήθηκε ένα πρόγραμμα, υπό τη διεύθυνσή μου, από διεπιστημονική ομάδα της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδος και του Field Museum στο Σικάγο.[27] Από τα πιο σημαντικά ευρήματα ήταν το καλοκαίρι του 2014 ένα αγκαλιασμένο ζευγάρι στη θέση Ξαγκουνάκι, σε ελάχιστη απόσταση από το σπήλαιο. Τα οστά μεταφέρθηκαν για μελέτη στην Εφορεία Σπηλαιολογίας στην Αθήνα. Προχωρήσαμε σε ανάλυση DNA και σε ραδιοχρονολόγηση, η οποία έδειξε ότι οι σκελετοί χρονολογούνται περίπου το 3800 π.Χ.

Να μην σας καθυστερώ άλλο. Να σας ευχαριστήσω θερμά για αυτή την συνέντευξη.

Δεν με καθυστερείς καθόλου. Εμένα μου ήταν πολύ ευχάριστο αυτό. Ήταν χαρά μου.

Παραπομπές

1. To Δεκέμβριο του 1959 πραγματοποιήθηκε διαγωνισμός για την πρόσληψη αρχαιολόγων, στις οποίες ο Παπαθανασόπολος κρίθηκε επιτυχής (Β. Χ. Πετράκος, Πρόχειρον Αρχαιολογικόν 1828-2012. Μέρος Ι. Χρονογραφικό, Αθήνα 2013, σ. 420). Σε εκείνον τον διαγωνισμό πέρασαν και άλλοι σημαντικοί αρχαιολόγοι, όπως ο Κωστής Δαβάρας και ο Χρίστος Ντούμας. Ο Παπαθανασόπουλος διορίστηκε στην ΙΘ΄ Αρχαιολογική Περιφέρεια με έδρα την Ολυμπία, η οποία εκείνη την περίοδο περιλάμβανε τους νομούς Ηλείας και Μεσσηνίας.

2. Ως επιμελητής ανέσκαψε το 1960 τον ελληνιστικό τύμβο αθλητή στη θέση Τσοπάνη Ράχη βόρεια του Κόλπου του Ναυαρίνου (ΑΔ 26 1960, Χρονικά, σ. 108). Το 1961 πραγματοποίησε την έκθεση του Αντωνοπούλειου Μουσείου της Πύλου, ενώ το 1962 συμμετείχε στην υποβρύχια έρευνα που διενήργησε ο Peter Throckmorton στη θαλάσσια περιοχή της Μεθώνης.

3. Στο Πανεπιστήμιο του Tübingen πήγε κατά τα έτη 1964-66, ως υπότροφος της D.A.A.D. Από τη θέση του Εφόρου διεύθυνε εκτεταμένες ανασκαφές στην αρχαία Ήλιδα, οργάνωσε το 1969 το Μπενάκειο αρχαιολογικό μουσείο Καλαμάτας και εντόπισε το πρωτοελλαδικό μέγαρο στα Ακοβίτικα (ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, σ. 177-179, πίν. 145-151).

4. Ο Ιωάννης Παπαδημητρίου (1904-1963) είναι πιο γνωστός για την ανασκαφή του Ταφικού Κύκλου Β΄ των Μυκηνών κατά την περίοδο 1951-1954. Υπήρξε Διευθυντής Αρχαιοτήτων από το 1958 μέχρι τον πρόωρο θάνατό του το 1963.

5. René Puaux (1878-1937), Γάλλος δημοσιογράφος και συγγραφέας. Η συγκεκριμένη συλλογή είχε δωριθεί στο Ελληνικό κράτος το 1938 από τη χήρα του Puaux και αποτελείται κυρίως από ελαιογραφίες, γκραβούρες και άλλα αντικείμενα που εστιάζουν ως επί το πλείστον στην Ελληνική Επανάσταση και τη ναυμαχία του Ναυαρίνου.

6. Ο Χρήστος Αντωνόπουλος ήταν οδοντίατρος, ομογενής της Αμερικής. Με δωρεά του κτίστηκε στην Πύλο κατά τα έτη 1956-1958 το «Αντωνοπούλειο Μουσείο Πύλου» (πρόκειται για το παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου). Το συγκεκριμένο μουσείο, το οποίο ξεκίνησε να λειτουργεί το 1961, έκλεισε οριστικά τον Ιανουάριο του 2012. Η αρχαιολογική συλλογή μεταφέρθηκε στο κτήριο Μαιζώνος στο φρούριο Νιόκαστρο, και το οποίο αποτελεί πλέον το νέο αρχαιολογικό μουσείο. Το νέο μουσείο εγκαινιάστηκε πρόσφατα στις 25 Αυγούστου 2018.

7. Η συλλογή του René Puaux εγκαινιάστηκε το 1961. Το 1989 μετά από ενέργειες του Παπαθανασόπουλου ήρθε στην Ελλάδα και το υπόλοιπο τμήμα της συλλογής που είχε παραμείνει στο Παρίσι και το 1992 όλη η συλλογή μεταφέρθηκε σε κτίριο των Στρατώνων Μαιζώνος στο Νιόκαστρο. Από το 2012 η συλλογή στεγάζεται στο αρχοντικό του ολυμπιονίκη Κωνσταντίνου Τσικλητήρα.

8. Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε από τις 27 Αυγούστου έως τις 11 Σεπτεμβρίου 1961, από τον Αμερικανό ωκεανογράφο Edwin A. Link με σκοπό τον εντοπισμό των ναυαγισμένων πλοίων της ναυμαχίας του Ναυαρίνου το 1827. Βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Αρχαιότητες και μνημεία Μεσσηνίας. Κόλπος Ναυαρίνου, ΑΔ 17, 1961/62, Χρονικά, σ. 92-93.

9. Για τη σημασία της υποβρύχιας αρχαιολογίας, βλ. το άρθρο που έγραψε ο Παπαθανασόπουλος είκοσι περίπου χρόνια μετά: Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Η υποβρύχια αρχαιολογία και η σημασία της, Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχος 8 (1983), σ. 16-23. Για μια αναδρομική ιστορία της υποβρύχιας αρχαιολογίας στην Ελλάδα, βλ. Θ. Θεοδόλου, Συνοπτική αναδρομή στην υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα, Αριάδνη 17 (2011), σ. 13-84.

10. Ο Νικόλαος Γιαλούρης (1918-2011) υπήρξε Έφορος Ολυμπίας τη δεκαετία του 1960.

11. Πρόκειται για την υποβρύχια έρευνα που διενήργησε το 1962 ο Peter Throckmorton στη θαλάσσια περιοχή της Μεθώνης κατά την οποία εντοπίστηκαν τρία ναυάγια: το ένα έφερε φορτίο σαρκοφάγων του 3ου αιώνα μ.Χ., το δεύτερο, φορτίο κιόνων, και το τρίτο, φορτίο αρχαίων μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών. Βλ. P. Trockmorton & J. Bullitt, Underwater Surveys in Greece: 1962, Expedition 5 (1963), σ. 17-23.

12. Σπυρίδων Μαρινάτος (1901-1974). Για τη σχέση του Μαρινάτου με τη Χούντα, βλ. Β. Χ. Πετράκος, Πρόχειρον Αρχαιολογικόν 1828-2012. Μέρος Ι. Χρονογραφικό, Αθήνα 2013, σ. 465-488.

13. Το σπήλαιο εντοπίσθηκε το 1958 από το ζεύγος Πετροχείλου. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα σπήλαια του Διρού, καθώς και όλης της Μάνης.

14. Οι ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη 1970 και 1971. Βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού, ΑΔ 1971, σ. 251-255 πίν. 187-192· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού: Αι ανασκαφαί του 1970-1971, ΑΑΑ IV (1971), σ. 12-16· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού: Εκ των ανασκαφών της Αλεπότρυπας 1970-71, ΑΑΑ IV (1971), σ. 149-154· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού 1971, ΑΑΑ IV (1971), σ. 289-304· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού, ΑΔ 27 (1972), Χρονικά, σ. 251-255, πίν. 187-192. Η έρευνα συνεχίστηκε και σε μεθεπόμενα χρόνια από το 1978 και εξής. Γενικά για τις ανασκαφές, βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος (επιμ.), Το Νεολιθικό Διρό. Σπήλαιο Αλεπότρυπα, Αθήνα 2011.

15. Η Άννα Πετροχείλου (1910-2001) μαζί με το σύζυγό της Ιωάννη Πετρόχειλο (1901-1960) ίδρυσαν την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία (Ε.Σ.Ε.) το 1950. Υπήρξε πρόεδρος της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας κατά τα έτη 1960-1980, και επίτιμη πρόεδρος μέχρι το θάνατό της.

16. Κατά τη διάρκεια της Χούντας πολλοί άλλοι Έλληνες αρχαιολόγοι απολύθηκαν, μεταξύ αυτών ο Νικόλαος Γιαλούρης και ο Δημήτριος Λαζαρίδης.

17. Το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (Ι.ΕΝ.Α.Ε.) ιδρύθηκε το 1973 από τον Νίκο Τσούχλο σε συνεργασία με τον Γ. Α. Παπαθανασόπουλο, τον Χαράλαμπο Κριτζά και τον Peter Throckmorton. Πρώτος πρόεδρος του Ι.ΕΝ.Α.Ε υπήρξε ο Παπαθανασόπουλος μέχρι το 1984.

18. Για τον Τσούχλο (1930-2002), βλ. το περιοδικό Ενάλια VII (Αφιέρωμα στον Νίκο Τσούχλο), 2003, και ειδικότερα το δεύτερο μέρος, σ. 1-36. Βλ. επίσης, Μ. Κορομηλά, Νίκος Τσούχλος (6 Δεκεμβρίου 1930 – 9 Δεκεμβρίου 2002), Πανόραμα.

19. Ο Δοκός είναι ένα μικρό νησάκι του Αργοσαρωνικού, που βρίσκεται απέναντι από την Ερμιόνη της Πελοποννήσου και ανάμεσα στα νησιά της Ύδρας και των Σπετσών. Το πρωτοελλαδικό ναυάγιο εντοπίσθηκε τoν Αύγουστο του 1975 από τον Ρ. Throckmorton και το Νοέμβριο του ιδίου έτους ο Γ. Παπαθανασόπουλος, σε συνεργασία με το Ι.ΕΝ.Α.Ε., πραγματοποίησε υποβρύχιες έρευνες (Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Το πρωτοελλαδικό ναυάγιο του Δοκού, ΑΑΑ ΙΧ (1976), τεύχος 1, σ. 17-22). Νέες εκτεταμένες έρευνες ξεκίνησε το 1989 μετά τη συνταξιοδότησή μου, σε συνεργασία πάλι με το Ι.ΕΝ.Α.Ε. Κατά τη διάρκεια των νέων ερευνών, που κράτησαν μέχρι το 1991, διενεργήθηκε και επιφανειακή έρευνα σε όλη την έκταση του ακρωτηρίου Μύτη Κομμένη της νήσου. Ενδεικτική βιβλιογραφία: Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Έρευνα Δοκού 1989. Το ΠΕ ναυάγιο του Δοκού. Ο προϊστορικός οικισμός, Ενάλια Ι, 1989, τεύχος 3/4, σ. 24-27· G. A. Papathanasopoulos, Dokos Excavation 1989. The EH wreck at Dokos. The Prehistoric Settlement, Enalia Annual I (1989), σ. 34-37· G. A. Papathanasopoulos, Y. Lolos, Y. Vichos & E. Chatzidaki, Dokos: 1990 Campaign Underwater excavation: The Finds, Enalia Annual II (1990), σ. 6-23· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Γ. Λώλος & Γ. Βήχος, Δοκός. Ανασκαφική περίοδος 1991. Η Υποβρύχια Έρευνα. Τα κεραμικά ευρήματα, Ενάλια ΙΙΙ (1991), Τεύχος 3/4, σ. 429· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Το φορτίο του Πρωτοελλαδικού Ναυαγίου του Δοκού. Οι ραμφόστομες φιάλες – λύχνοι, στο Ε. Κονσολάκη-Γιαννοπούλου (επιμ.), Αργοσαρωνικός, Πρακτικά του 1^ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αργοσαρωνικού, Πόρος, 26-29 Ιουνίου 1998, Αθήνα 2003, σ. 129-138.

20. Ο Νικόλαος Κοντολέων (1910-1975) υπήρξε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών από το 1956 μέχρι και το θάνατό του. Διατέλεσε Γενικός Επιθεωρητής Αρχαιοτήτων για 10 μήνες το 1974, οπότε και παραιτήθηκε.

21. Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1976 με το ΦΕΚ 207/Α/10-8-1976, ενώ η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας ιδρύθηκε τον επόμενο χρόνο (ΠΔ 941/1977, ΦΕΚ Α/320/17.10.1977).

22. Ως Προϊστάμενος της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων διενήργησε υποβρύχιες έρευνες τόσο στην Πάρο (G. Papathanasopoulos & D. Schillardi, An Underwater Survey of Paros, Greece: 1979, Nautical Archaeology 1981, τ. 10, αρ. 12, σ. 133-144), όσο και στη Νάξο (Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Νάξος Υποβρύχια Αρχαιολογική Έρευνα, ΠΑΕ 1981, σ. 298). Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τα έτη 1981-1982 υπήρξε παράλληλα προϊστάμενος της Α΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Διευθυντής του Μουσείου της Ακροπόλεως.

23. Jacques-Yves Cousteau (1910-1997). Οι έρευνες στο ναυάγιο των Αντικυθήρων πραγματοποιήθηκαν από τον Ιούνιο μέχρι το Νοέμβριο του 1976. Καρπός της έρευνας αυτής υπήρξε ένα αγγλικό ντοκιμαντέρ με τον τίτλο «Diving for Roman Plunder» και με εκφωνήτρια τη Μελίνα Μερκούρη. Το ντοκιμαντέρ αυτό μεταγλωττίστηκε, επίσης, και στα ελληνικά (βλ. https://www.youtube.com/watch?v=rph2sJqsFyI&t=64s). Για τις πρόσφατες υποβρύχιες έρευνες στα Αντικύθηρα, βλ. http://antikythera.org.gr.

24. Ήταν σύμβουλος της Μερκούρη το 1988-1989. Η Μελίνα Μερκούρη (1920-1994) διατέλεσε Υπουργός Πολιτισμού κατά τα έτη 1981-1989 και 1993-1994.

25. Το συγκεκριμένο μουσείο εγκαινιάστηκε το 1992. Από το 2015 είναι κλειστό στο κοινό.

26. Ο κατάλογος της έκθεσης με τίτλο Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα απέσπασε το 1997 το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.

27. Βλ. https://www.fieldmuseum.org/science/microsites/gis-science-and-education/gis-science-and-education-projects/gis-diros-project

Ενότητα

ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΕΙΣ