Μία περιπλάνηση στην έκθεση ‘Κιβωτός – Παλαιοί σπόροι για νέες καλλιέργειες’
Βασιλική Φλώρου
‘Θα φυτέψω αμπέλια-λέξεις’
Oδυσσέας Ελύτης, O μικρός ναυτίλος (1985)
Το Μουσείο Μπενάκη τριάντα και πλέον χρόνια πριν, οργάνωσε και φιλοξένησε στο χώρο της οδού Κουμπάρη, την έκθεση ‘Παραδοσιακές καλλιέργειες’. Πολύτιμα αντικείμενα των μόνιμων συλλογών του, αγροτικά εργαλεία, αλέτρια, σβάρνες, δρεπάνια, λελέκια, παλαμαριές, αδοκάνες από κοινού με φωτογραφίες από ώρες κάματου και χειρωνακτικής εργασίας στην ελληνική ύπαιθρο αποτέλεσαν μέρος της έκθεσης αυτής.
Σήμερα, στους νέους χώρους του μουσείου της οδού Πειραιώς φιλοξενείται μέχρι και τις 22 Μαΐου, ένα εγχείρημα, που αρθρώνει ξανά το ξεχασμένο λόγο της ελληνικής υπαίθρου και των γεννημάτων της. Πρόκειται για το έργο που αποτέλεσε την ελληνική συμμετοχή στη 12η Διεθνή ‘Εκθεση Αρχιτεκτονικής Μπιενάλε της Βενετίας με θεματικό τίτλο ‘Κιβωτός – Παλαιοί σπόροι για νέες καλλιέργειες’. Επιμελητές και εμψυχωτές της δουλειάς, που παρουσιάστηκε στο Ελληνικό Περίπτερο και κατόπιν στο μουσείο της Αθήνας οι αρχιτέκτονες Ζήσης Κοτιώνης και Φοίβη Γιαννίση.
Εικ. 1. Αξονομετρικό σχέδιο της ‘Κιβωτού’.
Μία ξύλινη κιβωτός δώδεκα μέτρων, καρπός θεωρητικής επεξεργασίας και σχεδιασμού των δύο αρχιτεκτόνων, που υλοποιήθηκε με τη βοήθεια του Γαβρίλου Μιχάλη, καταλαμβάνει τον κύριο χώρο της έκθεσης. Η ημιτελής μορφή της συνδέει το υπό κατασκευή πλεούμενο με την πλησμονή ενός ταξιδιού και τον εκθεσιακό χώρο με την όψη ενός καρνάγιου. Οι αρχιτέκτονες εγκατέστησαν με την επιστημονική καθοδήγηση του Ορέστη Δαβία στο αμπάρι της Κιβωτού παραδοσιακές ποικιλίες ελληνικών σπόρων και φυτών, που εναποτίθενται σε πιάτα και γυάλινα βάζα ή αρμαθιάζονται σε σειρές και εκτίθενται σε θεματικές ενότητες, βάσει των χρήσεών τους, διατροφικές, θεραπευτικές, καλλωπιστικές, αφροδισιακές, ευφορικές, ακόμη και θανάσιμες. Ο επισκέπτης εισέρχεται στο εσωτερικό του σκαριού και βομβαρδίζεται, έτσι, από μια παρατεταμένη μαρτυρία ελληνικής φύσης. Αντικρύζει σπόρους σέσκουλου, άνιθου, πιπεριάς, καναβουριού, παπαρούνας, σίκαλης και βρώμης, ψαύει και μυρίζει δεματιασμένα αρωματικά φυτά, φασκόμηλο Μάνης, φλισκούνι Ηπείρου, θυμάρι, δάφνη, γεύεται παρασκευάσματα σιταριού και κριθαριού. Στην μικρή αυτή έκταση, που καταλαμβάνει η ‘γάστρα’ της ‘Κιβωτού’, η εμπειρία αυτή είναι καταρχήν συν-αισθησιακή, αφού βιώνεται με όλες τις αισθήσεις, αφή, όσφρηση, όραση, γεύση, ακοή. Συνιστά ταυτόχρονα, όμως, και μία αφορμή αναστοχασμού για τη βάση του φυτογενετικού υλικού, που παραμένει ίδια στον ελλαδικό χώρο εδώ και πολλές χιλιετίες. Σχεδόν ό,τι αποτίθεται εδώ, ταυτίζεται εξίσου στη βάση του στεροσκοπίου των αρχαιολόγων με βασικά διατροφικά είδη ήδη από την προϊστορική εποχή. Σιτηρά, μυριστικά, ελαιοδοτικά φυτά υπομνηματίζουν και στο φορτίο της ‘Κιβωτού’ και στις επιχώσεις των ανασκαφών την ίδια ανά τους αιώνες ετήσια ανακύκληση της ελληνικής φύσης, σπορά, φροντίδα, συγκομιδή, αποθήκευση, επεξεργασία τροφής και τέλος διασφάλιση της επιβίωσης με ομόλογη καταβολή χρόνου και κόπου.
Από ποιά απειλή, όμως, προσπαθεί να διαφύγει η ‘Κιβωτός’ με το φορτίο των ελληνικών σπόρων στο αμπάρι της; Ο βιβλικός κατακλυσμός εδώ δεν καιροφυλακτεί εξαιτίας των δυνάμεων της φύσης, αλλά εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Επεκτάσεις μεταλλαγμένων μονοκαλλιεργειών, κρίση της αγροτικής παραγωγής, οικοπεδοποίηση, τουριστική εκμετάλλευση που ανακύπτουν από τον υπερπληθυσμό και την υπερκατανάλωση απειλούν το υλικό των εγχώριων ποικιλιών και των άγριων συγγενών ειδών τους. Αφουγκραζόμενοι την ιδιαίτερη αυτή συνθήκη των καιρών και αναλαμβάνοντας την εθνική εκπροσώπηση της Ελλάδας κατά το 2010, που ανακηρύχθηκε ως έτος Βιοποικιλότητας, οι εμπνευστές του έργου αναστοχάζονται τη σημασία των σπόρων και συντάσσουν γι΄αυτούς και εξαιτίας τους ένα μανιφέστο ιδεών, τρόπων, εκδοχών, λύσεων.
Εικ. 2. ‘Ελαιώνες’ από τον αρχιτέκτονα Κ. Μανωλίδη.
Ο αρχιτέκτονας Κώστας Μανωλίδης εκθέτει σε μία μεγάλη επιφάνεια τοίχου πίσω από την ‘Κιβωτό’ ένα σύνολο ψηφιακά επεξεργασμένων δορυφορικών αεροφωτογραφιών από αγροτικά τοπία της Ελλάδας. Η εποπτική αυτή χαρτογραφική περιήγηση ασκεί τα μάτια στην ανάγνωση μιας λανθάνουσας αρχιτεκτονικής τοπίου, που επιβάλλει η γεωργία. Αγροί-ψηφίδες, που επιβιώνουν ακόμη στο περιθώριο των μεγάλων αγροσυστημάτων, διαγραμμισμένα τοπία των αναβαθμίδων σε νησιά και σε βουνά της ενδοχώρας, πέτρινοι φράχτες για τη βοσκή και την οριοθέτηση των αγρών θυμίζουν ακόμη ότι η οργανική αφετηρία γέννησης και διαμόρφωσης του ελληνικού τοπίου είναι οι σπόροι, η σπορά, η γεωργία. Αυτά και ο κάματος της χειρωνακτικής εργασίας διαμορφώνουν τα τοπία, που συλλαμβάνει ο δορυφόρος, την Εγκλουβή της Λευκάδας, τους αμπελώνες της Σαντορίνης, τον κάμπο της Λάρισας και ένα πλήθος άλλων εδαφών με εγχώρια γεννήματα. Η ‘Κιβωτός’, έτσι, φυλάσσει καλά κρυμμένα στα βαθύτερα αμπάρια της, εκτός από τους σπόρους της, όλες τις παραδειγματικές λύσεις, που η ελληνική γεωργία έδωσε στο πέρασμα των αιώνων για να τιθασεύσει και να αξιοποιήσει το πολυποίκιλο φυσικό ανάγλυφο.
Η οπτική και ηχητική εγκατάσταση του Γιάννη Ισιδώρου με την προβολή εικόνων του ανθρώπου στους αγρούς και τους συνοδούς ήχους τσαπίσματος, παράγει ένα περιβάλλον προσομοίωσης με την αρχέγονη αγροτική παραγωγική εμπειρία και μας καλεί να αναθυμηθούμε το χώμα. Το χώμα της καλλιέργειας, της σοδειάς, της θεμελίωσης, της ταφής των προγόνων, των ανασκαφών. Η ‘Κιβωτός’ εδώ παίρνει μαζί της, εκτός από τους σπόρους, χώμα για να διαφυλάξει τη γνώση των γεωργών και τη μνήμη των ανθρώπων και του τόπου, όπως έκανε ο παππούς της Αιολικής Γηςτου Ηλία Βενέζη παίρνοντας μαζί του μια χούφτα γη από τα Κιμιντένια της Μικράς Ασίας.
Εικ. 3. Το εσωτερικό της ‘Κιβωτού’.
Η συγκέντρωση των σπόρων, που εκτίθενται στην Κιβωτό έγινε με τη φροντίδα του βιολόγου Ορέστη Δαβία και προήλθε από το προσωπικό αρχείο του και από προγράμματα δικτύων ανταλλαγής σπόρων. Τέτοια δίκτυα-πρωτοβουλίες ακτιβιστών σημειώνονται με συνέπεια πλέον στον ελληνικό χώρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ετήσια Γιορτή Ανταλλαγής Σπόρων της εναλλακτικής κοινότητας Πελίτι στο Παρανέστι Δράμας, που ενθαρρύνει την εθελοντική ανταλλαγή σπόρων μεταξύ παλαιών και νέων καλλιεργητών και καθιστά τη διαδικασία αυτή ως μια κατεξοχήν κοινωνική πρακτική (http://www.peliti.gr). Οι εμπνευστές της ‘Κιβωτού’ ομολογούν ότι πριν βρεθούν στη γιορτή αυτή δεν είχαν φανταστεί εκ των προτέρων τις συνέπειας της ιδέας να διαχειριστούν το θέμα των σπόρων. Σε τέτοιες δράσεις έχει, ίσως, την αναγωγή της ο χαρακτηρισμός του Λένιν ότι ‘ο σπόρος είναι το συνάλλαγμα των συναλλαγμάτων’. Η ίδια η κινητικότητά του σπόρου μέσω της δικτύωσης, της διανομής και της αναδιανομής του μπορεί να διασφαλίσει την επάρκεια των φυσικών πόρων. Κάτι ακόμη λοιπόν, για το αμπάρι της ‘Κιβωτού’, πρακτικές συμβίωσης, ανταλλαγής, συγχρωτισμού αλλά και εναλλακτικές προοπτικές σε ζητήματα επισιτισμού.
Οι καλλιτέχνες Αλέξανδρος Ψυχούλης και Μαρία Παπαδημητρίου επιμελήθηκαν, επίσης, σχέδια και δράσεις εντός του μητροπολιτικού ιστού, μεταξύ άλλων και performance διανομής σπόρων σε πόλεις, θέλοντας να δείξουν τρόπους, που το αγροτικό απόθεμα μπορεί να διοχετεύεται ενεργά μέσα στη μητροπολιτική ζωή.
Η ελληνική συμμετοχή της ‘Κιβωτού’ στην Μπιενάλε της Βενετίας ευθυγραμμίστηκε πλήρως με τη θέση της επιμελήτριας της 12ης Biennale, Kezuo Sejima, ‘οι συμμετέχοντες να σχεδιάσουν το χώρο τους και να πραγματοποιήσουν παρουσιάσεις που θα λαμβάνουν υπόψη την εμπειρία του επισκέπτη’. Η ‘Κιβωτός’ έγινε με βάση τη συνθήκη αυτή μια πλατφόρμα παροδικής συμβίωσης και επικοινωνίας για τους επισκέπτες, που καταρχήν προσλαμβάνουν με τις αισθήσεις τους τα διατροφικά προϊόντα. Πέραν αυτού, όμως, αποτέλεσε με το σύνολο των δράσεών της μία Τράπεζα σπόρων, ιδεών, αισθητικής, λύσεων, κριτικής, γνώσης, μνήμης. Ο χειρισμός ενός τέτοιου θέματος είναι επίκαιρος και αφορά τον καθένα μας.
Το μεγαλύτερο στοίχημα της ‘Κιβωτού’ παραμένει πάντως ένα ζήτημα πρακτικής και σε δεύτερο επίπεδο συμβολικής φύσεως, που οι συντελεστές της θα κληθούν να αντιμετωπίσουν μετά τις 22 Μαΐου, οπότε και τελειώνει η έκθεση στο Μουσείο. Τι θα απογίνει η ‘Κιβωτός’; Που θα στεγαστεί ένα χειροποίητο έργο τέτοιων διαστάσεων, πολύσημο ως προς τους συνειρμούς και τα νοήματά του; Θα αξιοποιηθούν με κάποιο τρόπο οι σπόροι της; Αποσπάσαμε από τους συντελεστές την αμυδρή ελπίδα μιας πιθανής μεταφοράς και οριστικής στέγασης του έργου σε κάποιο μητροπολιτικό πάρκο της Αθήνας. Μακάρι αυτό να ευοδωθεί, γιατί η ελπίδα που η ‘Κιβωτός’ κομίζει θα εξαντληθεί σε μια προσέγγιση, μάλλον σκηνογραφική. Το ίδιο το έργο μας στρέφει ξανά στο διαθέσιμο ελεύθερο έδαφος, στην υπόσχεση που αυτό παρέχει για εργασία, ποιότητα ζωής, αισθητική, δημιουργία κοινοτήτων και συμβιωτικών πρακτικών κατοίκησης. Αλλά και την αναθύμηση, τη μνήμη, την ιστορία του τόπου. Πτώχευση της διατροφής εδώ σημαίνει λοιπόν πτώχευση του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος. Γι’ αυτό εξάλλου, η διδακτική εμπειρία της ‘Κιβωτού’ δεν μπορεί να εξαντληθεί σε μία έκθεση λίγων μηνών.
Το εγχείρημα εμπεδώθηκε από δίγλωσσο συνοδευτικό κατάλογο και σχετικό συνέδριο, που διοργανώθηκε στο Μουσείο Μπενάκη με ομιλίες και διατροφικές δράσεις στις 16 Απριλίου, καθώς και θεατρική performance μπροστά από το χώρο της ‘Κιβωτού’ στις 9 Μαΐου.
Ανακαλύψτε την ‘Κιβωτό’, έχει προσαράξει για δέκα πέντε μέρες ακόμη στην οδό Πειραιώς!
Συντεταγμένες πλοίου:
Μουσείο Μπενάκη, Κτήριο της οδού Πειραιώς, μέχρι τις 22-05-2011
Επιμέλεια-συντονισμός: Φοίβη Γιαννίση, Ζήσης Κοτιώνης
Φορέας διοργάνωσης: Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής αλλαγής / Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Σχόλια
Παρακαλούμε τα σχόλιά σας να είναι στα Ελληνικά (πάντα με ελληνικούς χαρακτήρες) ή στα Αγγλικά. Αποφύγετε τα κεφαλαία γράμματα. Ο Αιγεύς διατηρεί το δικαίωμα να διαγράφει εκτός θέματος, προσβλητικά, ανώνυμα σχόλια ή κείμενα σε greeklish.